Health Rodos:  Η ίδια η πράξη της παρατήρησης μιας συμπεριφοράς μπορεί να αλλάξει τη συμπεριφορά που παρατηρείται – Mayo, E. (1933)Η “Επίδραση Χόθορν” (Hawthorne Effect) περιγράφει το φαινόμενο κατά το οποίο άτομα αλλάζουν τη συμπεριφορά τους όταν γνωρίζουν ότι παρατηρούνται (McCarney και συν., 2007). Προέρχεται από μια σειρά πειραμάτων που διεξήχθησαν τη δεκαετία του 1920 στο εργοστάσιο Hawthorne Works στις ΗΠΑ, όπου ερευνητές μελετούσαν την παραγωγικότητα των εργαζομένων. Το εντυπωσιακό εύρημα ήταν ότι η παραγωγικότητα αυξανόταν κάθε φορά που οι εργάτες ένιωθαν πως κάποιος τους παρατηρεί – ανεξαρτήτως των συνθηκών του πειράματος.AdvertismentΠαρατήρηση και αλλαγή συμπεριφοράςΗ ουσία της Επίδρασης Χόθορν βρίσκεται στη μεταβολή της συμπεριφοράς που προκαλείται από την επίγνωση της παρακολούθησης. Δεν έχει σημασία αν η παρατήρηση είναι θετική ή αρνητική· η ίδια η αίσθηση ότι “φαίνομαι” αρκεί για να αλλάξει ο τρόπος που δρω.Αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί ανεξάρτητα από το κίνητρο του παρατηρητή. Είτε πρόκειται για έλεγχο, είτε για ερευνητική παρακολούθηση, είτε για κοινωνική πίεση, η συμπεριφορά γίνεται λιγότερο αυθόρμητη και περισσότερο ελεγχόμενη.Στην πράξη: Πώς νιώθουμε όταν παρατηρούμαστε;Στο σχολείο, στη δουλειά, σε μια ομάδα, η αίσθηση ότι “κάποιος σε παρακολουθεί” συχνά προκαλεί:Advertisment

• αυξημένο άγχος,
• ανάγκη για αυτοέλεγχο,
• προσπάθεια για κοινωνικά επιθυμητή συμπεριφορά,
• ή ακόμη και αποστασιοποίηση.

Η συμπεριφορά γίνεται λιγότερο αυθόρμητη και περισσότερο “επιμελημένη”. Αυτό μπορεί να φέρει προσωρινά καλύτερα αποτελέσματα – αλλά συχνά με ψυχολογικό κόστος.Η Επίδραση Χόθορν μάς υπενθυμίζει ότι η ίδια η γνώση της παρατήρησης – το ότι είμαστε «υπό το βλέμμα» κάποιου – έχει τη δύναμη να μεταβάλει τη συμπεριφορά μας. Είτε σε περιβάλλον εργασίας, είτε σε έρευνα, είτε στην καθημερινή ζωή, η παρατήρηση δεν είναι ουδέτερη: δημιουργεί ένα νέο ψυχολογικό πλαίσιο, όπου η εικόνα που προβάλλουμε μπορεί να αποκτήσει μεγαλύτερη βαρύτητα από την αλήθεια της στιγμής.Η Επίδραση Χόθορν στην εκπαίδευσηΣτην τάξη, η επίγνωση της παρακολούθησης μπορεί να οδηγήσει τους μαθητές σε μεγαλύτερη προσήλωση, αλλά και σε αναστολή της αυθόρμητης συμμετοχής. Η συμπεριφορά προσαρμόζεται στα προσδοκώμενα: περισσότερο “καθώς πρέπει” και λιγότερο ειλικρινής. Οι πιο διστακτικοί μαθητές μπορεί να αποτραβηχτούν ακόμη περισσότερο, νιώθοντας ότι αξιολογούνται συνεχώς. Η επίδραση γίνεται επομένως δίκοπο μαχαίρι: ευκαιρία για πειθαρχία, αλλά και κίνδυνος για σιωπή.Η Επίδραση Χόθορν στην ψηφιακή εποχήΣτον κόσμο των κοινωνικών δικτύων, η παρατήρηση δεν είναι περιστασιακή – είναι μόνιμη. Το βλέμμα του «κοινού» επηρεάζει τον τρόπο που εκφραζόμαστε, μοιραζόμαστε και ακόμη και το πώς σκεφτόμαστε. Η αυτοπαρουσίαση γίνεται μέρος της καθημερινότητας: ποστάρουμε λιγότερο αυθόρμητα, ζυγίζουμε λέξεις, καλλιεργούμε ψηφιακές εκδοχές του εαυτού μας. Εδώ, η Επίδραση Χόθορν δεν είναι φαινόμενο – είναι συνθήκη.Ηθικές επιπτώσεις της παρατήρησηςΗ συνεχής παρακολούθηση θέτει ηθικά ερωτήματα: Πότε η παρατήρηση είναι θεμιτή; Πώς επηρεάζει τη σχέση ισχύος ανάμεσα σε αυτόν που παρατηρεί και σε αυτόν που παρατηρείται; Στο σχολείο, στον εργασιακό χώρο ή σε ερευνητικά πλαίσια, είναι κρίσιμο να διαχωρίζεται η αναγκαία αξιολόγηση από την καταπίεση ή την υπερ-εποπτεία. Όπως σημειώνει και η σύγχρονη βιβλιογραφία, η παρατήρηση μπορεί να ενισχύσει την απόδοση, αλλά και να εντείνει το άγχος ή τη συμμόρφωση (Adair, 1984 · Landsberger, 1958), σε βάρος του αυθορμητισμού και της ειλικρίνειας.Προσωρινή απόδοση ή ουσιαστική αλλαγή;Το πιο ενδιαφέρον ερώτημα είναι, κρατάει αυτή η αλλαγή συμπεριφοράς, ή πρόκειται για μια βραχυπρόθεσμη επίδοση που σβήνει όταν σβήνουν τα φώτα; Τα αρχικά πειράματα στο Hawthorne Works, υπό την εποπτεία των ερευνητών Elton Mayo και Fritz Roethlisberger, έδειξαν ότι η αύξηση στην παραγωγικότητα δεν σχετιζόταν με τις ίδιες τις αλλαγές στο περιβάλλον (π.χ. φωτισμός, ώρες εργασίας), αλλά με την αντίληψη των εργαζομένων ότι παρατηρούνταν και ότι το έργο τους είχε σημασία (Roethlisberger και Dickson, 1939). Αυτό υποδηλώνει πως η Επίδραση Χόθορν δεν οδηγεί απαραίτητα σε βαθύτερη εσωτερική αλλαγή, αλλά σε μια επιφανειακή προσαρμογή στις συνθήκες παρακολούθησης. Μια απόδοση που τρέφεται από το βλέμμα του άλλου και χάνεται μόλις εκείνο αποσυρθεί.Η Επίδραση Χόθορν είναι ένα ερευνητικό εύρημα, αλλά κυρίως μια αντανάκλαση του τρόπου που λειτουργούμε ως κοινωνικά όντα.Γιατί αλλάζουμε όταν παρατηρούμαστε;Ίσως επειδή βαθιά μέσα μας, λειτουργούν τρεις θεμελιώδεις μηχανισμοί:1. Εξελικτικά, η παρατήρηση σήμαινε επιβίωση. Η αποδοχή από την ομάδα ήταν ζωτικής σημασίας και ο εγκέφαλός μας διαμόρφωσε έναν ολόκληρο μηχανισμό ενστικτωδών αντιδράσεων για να ανιχνεύει βλέμματα, να προσαρμόζεται σε προσδοκίες, να προστατεύει την εικόνα του ατόμου στο συλλογικό.2. Ψυχολογικά, το βλέμμα του άλλου μάς καθρεφτίζει. Η εικόνα που σχηματίζουμε για τον εαυτό μας είναι, σε μεγάλο βαθμό, επηρεασμένη από το πώς φανταζόμαστε ότι μας βλέπουν. Δεν αλλάζουμε επειδή προσποιούμαστε – αλλά επειδή επιδιώκουμε να γίνουμε αποδεκτοί σε ένα κοινωνικό πλαίσιο.3. Κοινωνικά, ζούμε μέσα σε δομές αξιολόγησης – στην εκπαίδευση, στην εργασία, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σε αυτά τα περιβάλλοντα, η παρατήρηση είναι θεσμός και συχνά διαρκής. Η συμπεριφορά μας λοιπόν δεν εκδηλώνεται ελεύθερα, αλλά σε σχέση με αυτό που γνωρίζουμε ή φοβόμαστε ότι παρακολουθείται.Η Επίδραση Χόθορν δεν είναι φαινόμενο που εξηγεί απλώς τη «συμμόρφωση». Είναι υπενθύμιση ότι ο εαυτός μας είναι σχέση – με τους άλλους, με την κοινωνία που μας βλέπει και μας διαμορφώνει.Κι αν αναζητήσουμε κάτι θετικό μέσα σε αυτό το φαινόμενο, ίσως να είναι η εξής δυνατότητα: το γεγονός ότι παρατηρούμαστε, μπορεί να μας κάνει πιο συνειδητούς. Μπορεί να ενισχύσει την αίσθηση ευθύνης, να μας προκαλέσει να σταθούμε με επίγνωση απέναντι στις πράξεις μας, ή να κατανοήσουμε βαθύτερα τον τρόπο με τον οποίο η συμπεριφορά μας αντανακλά (ή διαστρεβλώνει) τον εαυτό μας.Δεν πρόκειται για απελευθέρωση, αλλά για ευκαιρία μεταγνώσης. Αν μάθουμε να διακρίνουμε πότε αλλάζουμε για να συμμορφωθούμε και πότε για να συνδεθούμε, τότε η επίδραση της παρατήρησης παύει να είναι μόνο παγίδα και γίνεται ευκαιρία.Βιβλιογραφία

• Mayo, E. (1933). Τα ανθρώπινα προβλήματα ενός βιομηχανικού πολιτισμού.
• Roethlisberger, F. και Dickson, W. J. (1939). Management and the Worker: An Account of a Research Program Conducted by the Western Electric Company, Hawthorne Works, Chicago.
• McCarney, R. και συν. (2007). The Hawthorne Effect: A randomised, controlled trial. BMC Medical Research Methodology, 7(1), 30.
• Adair, J. G. (1984). The Hawthorne effect: A reconsideration of the methodological artifact. Journal of Applied Psychology, 69(2), 334–345.
• Landsberger, H. A. (1958). Hawthorne Revisited. Ithaca, NY: Cornell University.

πηγή: enallaktikidrasi.com